https://tinyurl.com/yy7xjxvb
-- Śarabha iconography and saramā? fighting tigers on Indus Script Corpora signify metalwork akasāla 'gold or silversmith'.
This is an addendum to:
Metaphors of R̥gveda, पणि ṭhaṭherā brassworkers, warrior traders, सरमा mother of beasts are echoed as Indus Script hypertexts of wealth, metals trade catalogues
सरमा saramā, daughter of Daksha, is a metaphor for a vedi – a holy altar. Taittiriya Aranyaka states Sarama is a vedi – a holy altar, daughter of Dyaus ("Heaven") and Prithvi ("Earth"), and the sister of Brihaspati and Rudra.
सारमेय m. (fr. सरमा) a dog (esp. one of the two four-eyed brindled watch-dogs of यम , conjectured by some to have been originally इन्द्र and अग्नि) R. MBh. R. &c (Monier-Williams); sāramēyḥ सारमेयः A dog. -यी A bitch. (Apte)
![]()
Guardians of the pathway
RV 10.14.10 Wilson translation: Pass by a secure path beyond the two spotted four-eyed dogs, the progeny of Sarama_, and join the wise Pitr.s who rejoice joyfully with Yama. [sa_rameyau... sarama_ na_ma ka_cit devas'uni_ tasya_h putrau].RV 10.014.11 Entrust him, O king, to your two dogs, which are your protectors, Yama, the four-eyed guardians of the road, renowned by men, and grant him prosperity and health. [Renowned by men: i.e., renowned in the Vedas, law-books and Pura_n.as].
RV 10.14.10 Griffith translation: Run and outspeed the two dogs, Saramas' offspring, brindled, foureyed-, upon thy happy pathway.
Draw nigh then to the graciousminded- Fathers where they rejoice in company with Yama.RV 1014.11 And those two dogs of thine, Yama, the watchers, foureyed-, who look on men and guard the pathway,Entrust this man, O King, to their protection, and with prosperity and health endow him.[quote]saramā -- parentage and children. In a hymn in the tenth Mandala of the Rig Veda, two Sarameya (literally, "sons of Sarama"), Shyama and Sabala, are described without an explicit reference to Sarama as their mother. They are four-eyed and brindled; messengers of Yama, the Lord of the Law in the Vedas and later the god of death. They are guardians to the path of heaven, protecting man on their path.A hymn in the Paraskara Grihya Sutra says that Shyama and Sabala are sons of Sarama, their father Sisara. In a spell called Ekagni-kanda, intended to drive away the Dog-spirits (sav-graha) like Shyama, Sabala, Alaba, Rji etc. which cause cough in children, Sarama is mentioned as their mother. Sarama's spying on the cows is mentioned, with Indra giving her the right to pester children in return.Often described as the mother of all dogs, she is also sometimes regarded as the mother of all beasts of prey, including lions and tigers, as in Bhagavata Purana. She is also a daughter of Daksha in this Purana and not a dog.[unquote] https://en.wikipedia.org/wiki/Sarama
सरमा saramā सरमा [सृ-अमः Uṇ.4.9] 1 A bitch. -2 The bitch of the gods. -3 N. of a daughter of Dakṣa. -4 N. of the wife of Bibhīṣaṇa, brother of Rāvaṇa. saramā 'mother of beasts' is echoed on Indus Script hypertexts. A female divinity battles two leaping tigers (foxes?) on a Harappa tablet. Jackal: kolhā, ˚lā m. ʻ jackal ʼ: krōṣṭŕ̊ ʻ crying ʼ BhP., m. ʻ jackal ʼ RV. = krṓṣṭu -- m. Pāṇ. [√kruś ] Pa. koṭṭhu -- , ˚uka -- and kotthu -- , ˚uka -- m. ʻ jackal ʼ, Pk. koṭṭhu -- m.; Si. koṭa ʻ jackal ʼ, koṭiya ʻ leopard ʼ GS 42; -- Pk. kolhuya -- , kulha -- m. ʻ jackal ʼ < *kōḍhu -- ; H. kolhā, ˚lā m. ʻ jackal ʼ, adj. ʻ crafty ʼ; G. kohlũ, ˚lũ n. ʻ jackal ʼ, M. kolhā, ˚lā m.(CDIAL 3615) arká1 m. ʻ flash, ray, sun ʼ RV. [√arc ]Pa. Pk. akka -- m. ʻ sun ʼ, Mth. āk; Si. aka ʻ lightning ʼ, inscr. vid -- äki ʻ lightning flash (CDIAL 624) arka 'sun' (Vedic) or څرخ ṯs̱arḵẖ 'potter's wheel' (Pashto) denotes 'numeral 12' treating the sun as divided astronomically into 12 parts of a disc. Rebus: arka, 'copper, gold'; eraka 'molten cast,metal infusion'. āre 'potter's wheel' (Gondi) rebus: āra 'brass'. karibha, ibha 'elephant' rebus: karba, ib 'iron'.
सरमा saramā, daughter of Daksha, is a metaphor for a vedi – a holy altar. Taittiriya Aranyaka states Sarama is a vedi – a holy altar, daughter of Dyaus ("Heaven") and Prithvi ("Earth"), and the sister of Brihaspati and Rudra.
सारमेय m. (fr. सरमा) a dog (esp. one of the two four-eyed brindled watch-dogs of यम , conjectured by some to have been originally इन्द्र and अग्नि) R. MBh. R. &c (Monier-Williams); sāramēyḥ सारमेयः A dog. -यी A bitch. (Apte)
Guardians of the pathway
RV 10.14.10 Wilson translation: Pass by a secure path beyond the two spotted four-eyed dogs, the progeny of Sarama_, and join the wise Pitr.s who rejoice joyfully with Yama. [sa_rameyau... sarama_ na_ma ka_cit devas'uni_ tasya_h putrau].
RV 10.014.11 Entrust him, O king, to your two dogs, which are your protectors, Yama, the four-eyed guardians of the road, renowned by men, and grant him prosperity and health. [Renowned by men: i.e., renowned in the Vedas, law-books and Pura_n.as].
RV 10.14.10 Griffith translation: Run and outspeed the two dogs, Saramas' offspring, brindled, foureyed-, upon thy happy pathway.
Draw nigh then to the graciousminded- Fathers where they rejoice in company with Yama.
Draw nigh then to the graciousminded- Fathers where they rejoice in company with Yama.
RV 1014.11 And those two dogs of thine, Yama, the watchers, foureyed-, who look on men and guard the pathway,
Entrust this man, O King, to their protection, and with prosperity and health endow him.[quote]saramā -- parentage and children. In a hymn in the tenth Mandala of the Rig Veda, two Sarameya (literally, "sons of Sarama"), Shyama and Sabala, are described without an explicit reference to Sarama as their mother. They are four-eyed and brindled; messengers of Yama, the Lord of the Law in the Vedas and later the god of death. They are guardians to the path of heaven, protecting man on their path.A hymn in the Paraskara Grihya Sutra says that Shyama and Sabala are sons of Sarama, their father Sisara. In a spell called Ekagni-kanda, intended to drive away the Dog-spirits (sav-graha) like Shyama, Sabala, Alaba, Rji etc. which cause cough in children, Sarama is mentioned as their mother. Sarama's spying on the cows is mentioned, with Indra giving her the right to pester children in return.Often described as the mother of all dogs, she is also sometimes regarded as the mother of all beasts of prey, including lions and tigers, as in Bhagavata Purana. She is also a daughter of Daksha in this Purana and not a dog.[unquote] https://en.wikipedia.org/wiki/Sarama
सरमा saramā सरमा [सृ-अमः Uṇ.4.9] 1 A bitch. -2 The bitch of the gods. -3 N. of a daughter of Dakṣa. -4 N. of the wife of Bibhīṣaṇa, brother of Rāvaṇa. saramā 'mother of beasts' is echoed on Indus Script hypertexts. A female divinity battles two leaping tigers (foxes?) on a Harappa tablet. Jackal: kolhā, ˚lā m. ʻ jackal ʼ: krōṣṭŕ̊ ʻ crying ʼ BhP., m. ʻ jackal ʼ RV. = krṓṣṭu -- m. Pāṇ. [√kruś ] Pa. koṭṭhu -- , ˚uka -- and kotthu -- , ˚uka -- m. ʻ jackal ʼ, Pk. koṭṭhu -- m.; Si. koṭa ʻ jackal ʼ, koṭiya ʻ leopard ʼ GS 42; -- Pk. kolhuya -- , kulha -- m. ʻ jackal ʼ < *kōḍhu -- ; H. kolhā, ˚lā m. ʻ jackal ʼ, adj. ʻ crafty ʼ; G. kohlũ, ˚lũ n. ʻ jackal ʼ, M. kolhā, ˚lā m.(CDIAL 3615) arká1 m. ʻ flash, ray, sun ʼ RV. [√arc ]Pa. Pk. akka -- m. ʻ sun ʼ, Mth. āk; Si. aka ʻ lightning ʼ, inscr. vid -- äki ʻ lightning flash (CDIAL 624) arka 'sun' (Vedic) or څرخ ṯs̱arḵẖ 'potter's wheel' (Pashto) denotes 'numeral 12' treating the sun as divided astronomically into 12 parts of a disc. Rebus: arka, 'copper, gold'; eraka 'molten cast,metal infusion'. āre 'potter's wheel' (Gondi) rebus: āra 'brass'. karibha, ibha 'elephant' rebus: karba, ib 'iron'.
h95 tablet.On the reverse (90),a female deity is battling two tigers and standing above an elephant. A single Indus script depicting a spoked wheel is above the head of the deity.
Material: terra cotta
Dimensions: 3.91 length, 1.5 to 1.62 cm width
Harappa, Lot 4651-01
Harappa Museum, H95-2486
Dimensions: 3.91 length, 1.5 to 1.62 cm width
Harappa, Lot 4651-01
Harappa Museum, H95-2486
Tiger leaps: kol kõdā rebus: kolhe kō̃da कोँद 'smelter kiln' PLUS panja 'claw of beast, feline paw' rebus: panja 'kiln' (Semantic determinative).
FS Fig. 105 Two tigers leap:dula 'pair' rebus: dul 'metal casting' PLUS Tiger leaps: kol kõdā rebus: kolhe kō̃da कोँद 'smelter kiln' PLUS panja 'claw of beast, feline paw' rebus: panja 'kiln' (Semantic determinative). kola 'lady' rebus: kol 'working in iron' The iris of the is plal 'iris of the eye' (Gaw.)(CDIAL 8711) a pronuciation variant is provided by pā̆hār ʻsunshine' in Nepali. If this phonetic form pāhār explains the hieroglyph 'iris of the eye', the rebus reading is: pahārā m. ʻgoldsmith's workshopʼ(Punjabi)(CDIAL 8835).a lady pushing back two leaping tigers. Both narratives of Indus Script are read rebus in Meluhha:
Hieroglyph: ![]()
కోలు kōlu kōlu. [Tel.] adj. Big, great, huge పెద్ద. కోలుపులి or కోల్పులి a royal tiger. కోలుపడిగెలు lofty banners. adv. Very. మిక్కిలి. See కోలుమసగు. kolhā jackal, tiger: krōṣṭŕ̊ ʻ crying ʼ BhP., m. ʻ jackal ʼ RV. = krṓṣṭu -- m. Pāṇ. [√kruś ]Pa. koṭṭhu -- , °uka -- and kotthu -- , °uka -- m. ʻ jackal ʼ, Pk. koṭṭhu -- m.; Si. koṭa ʻ jackal ʼ, koṭiya ʻ leopard ʼ GS 42; -- Pk. kolhuya -- , kulha -- m. ʻ jackal ʼ < *kōḍhu -- ; H. kolhā, °lā m. ʻ jackal ʼ, adj. ʻ crafty ʼ; G. kohlũ, °lũ n. ʻ jackal ʼ, M. kolhā, °lā m.(CDIAL 3615)
Rebus: semantics: smithy, temple: Ko. kole·l smithy, temple in Kota village. To. kwala·l Kota smithy: Ta. kol working in iron, blacksmith; kollaṉ
blacksmith. Ma. kollan blacksmith, artificer. Ko. kole·l smithy, temple in Kota village. To. kwala·l Kota smithy. Ka. kolime, kolume, kulame, kulime, kulume, kulmefire-pit, furnace; (Bell.; U.P.U.) konimi blacksmith; (Gowda) kolla id. Koḍ.
kollë blacksmith. Te. kolimi furnace. Go. (SR.) kollusānā to mend implements; (Ph.) kolstānā, kulsānā to forge; (Tr.) kōlstānā to repair (of ploughshares); (SR.) kolmi smithy (Voc. 948). Kuwi (F.) kolhali to forge (DEDR 2133).
Hieroglyph componens are: face in profile, one eye, circumfix (circle) and 6 curls of hair. Readings: muh 'face' rebus: muhA 'ingot'; கண்வட்டம் kaṇ-vaṭṭam 'eye PLUS circumfix' rebus: கண்வட்டம் kaṇ-vaṭṭan 'mint'; baṭa 'six' rebus: baṭa 'iron' bhaṭa 'furnace' PLUS meD 'curl' rebus: meD 'iron' (Mu.Ho.) med 'copper' (Slavic) Thus, the message is: mint with furnace for iron, copper. Tigers: dula 'two' rebus: dul 'cast metal' kola 'tiger' rebus: kol 'working in iron' kolhe 'smelter' kolle 'blacksmith' kariba 'elephant trunk' ibha 'elephant' rebus: karba 'iron' ib 'iron' eraka 'nave of wheel' rebus: eraka 'moltencast, copper' arA 'spoke' rebus: Ara 'brass'.
Slide 90.
m0489A One side of a prism tablet shows: crocodile + fish glyphic above: elephant, rhinoceros, tiger, tiger looking back and up.
m1431A m1431B Crocodile+ three animal glyphs: rhinoceros, elephant, tiger
It is possible that the broken portions of set 2 (h1973B and h1974B) showed three animals in procession: tiger looking back and up + rhinoceros + tiger.
Reverse side glyphs:
eraka ‘nave of wheel’. Rebus: era ‘copper’.
Animal glyph: elephant ‘ibha’. Rebus ibbo, ‘merchant’.
Composition of glyphics: Woman with six locks of hair + one eye + thwarting + two pouncing tigers + nave with six spokes.
m1431A m1431B Crocodile+ three animal glyphs: rhinoceros, elephant, tiger
It is possible that the broken portions of set 2 (h1973B and h1974B) showed three animals in procession: tiger looking back and up + rhinoceros + tiger.
Reverse side glyphs:
eraka ‘nave of wheel’. Rebus: era ‘copper’.
Animal glyph: elephant ‘ibha’. Rebus ibbo, ‘merchant’.
Composition of glyphics: Woman with six locks of hair + one eye + thwarting + two pouncing tigers + nave with six spokes.
Locks of hair: Hieroglyph: मेढा (p. 665) [ mēḍhā ] A twist or tangle arising in thread or cord, a curl or snarl.(Marathi. Molesworth)Rebus: mẽṛhẽt, meḍ '
Rebus: kola ‘woman’ + kaṇga ‘eye’ (Pego.), bhaṭa ‘six’+ dul ‘casting (metal)’ + kũdā kol (tiger jumping) + era āra (nave of wheel, six spokes), ibha (elephant). Rebus: era ‘copper’; kũdār dul kol ‘turner, casting, working in iron’; kan ‘brazier, bell-metal worker’;
The glyphic composition read rebus: copper, iron merchant with taṭu kanḍ kol bhaṭa ‘iron stone (ore) mineral ‘furnace’.
Glypg: ‘woman’: kola ‘woman’ (Nahali). Rebus kol ‘working in iron’ (Tamil)
Glyph: ‘impeding, hindering’: taṭu (Ta.) Rebus: dhatu ‘mineral’ (Santali) Ta. taṭu (-pp-, -tt) to hinder, stop, obstruct, forbid, prohibit, resist, dam, block up, partition off, curb, check, restrain, control, ward off, avert; n. hindering, checking, resisting; taṭuppu hindering, obstructing, resisting, restraint; Kur. ṭaṇḍnā to prevent, hinder, impede. Br. taḍ power to resist. (DEDR 3031).
The glyphic composition read rebus: copper, iron merchant with taṭu kanḍ kol bhaṭa ‘iron stone (ore) mineral ‘furnace’.
Glypg: ‘woman’: kola ‘woman’ (Nahali). Rebus kol ‘working in iron’ (Tamil)
Glyph: ‘impeding, hindering’: taṭu (Ta.) Rebus: dhatu ‘mineral’ (Santali) Ta. taṭu (-pp-, -tt) to hinder, stop, obstruct, forbid, prohibit, resist, dam, block up, partition off, curb, check, restrain, control, ward off, avert; n. hindering, checking, resisting; taṭuppu hindering, obstructing, resisting, restraint; Kur. ṭaṇḍnā to prevent, hinder, impede. Br. taḍ power to resist. (DEDR 3031).
Two molded terracotta tablets burgundy and ochre-coloured, with two sides of inscriptions convey identical narratives, thanks to the reconstruction presented by Wim Borsboom.
Ochre coloured tablet H-2001ab. The dark burgundy colored tablet fragment, both faces (H-95ab)
(length: 3.91 cm, width: 1.5 to 1.62 cm) Wim Borsboom suggests a reconstructed narrative on both sides of the burgundy and ochre coloured tablets. http://paradigm-update.blogspot.in/2012/03/harapp-culture-pictures.html?m=1
Side A: 1. spoked wheel; 2. one-eyed person thwarting to rearing jackals/tigers; 3. elephant
Side B: 4. seated person with twigs as hair-dress; 5. a person kicking with foot head of a buffalo and spearing the animal; 6. crocodile; 7. person seated on a tree branch; 8. tiger below the tree looking back.
Decipherment and Meluhha rebus readings of narratives on each side are presented:
Side A. mint with mineral ore furnaces; ironwork, metalwork of goldsmith
B. mint with smelter, mineral ore furnaces of blacksmith; pewter, hard iron smelter; blacksmith working with moltencast copper, working in iron.
Crocodile: karā 'crocodile' Rebus: khār 'blacksmith' (Kashmiri)
person seated on a tree branch: heraka 'spy' rebus: eraka 'moltencast copper'; dhamkara 'leafless tree' Rebus: dhangar 'blacksmith'
tiger below the tree looking back: krammara ‘look back’ Rebus: kamar ‘smith, artisan’.PLUS kola 'tiger' rebus: kol 'working in iron'
Seated person in penance with twig hair-dress: kuThi 'twig' Rebus: kuThi 'smelter' karA 'arm with bangles' Rebus: khAr 'blacksmith' dhatu 'scarf' Rebus: dhatu 'mineral' PLUS kamaḍha 'penance' (Pkt.) Rebus: kampaṭṭam ‘mint’ (Ta.) Kur. kaṇḍō a stool. Malt. kanḍo stool, seat. (DEDR 1179) Rebus: kaṇḍ = a furnace, altar (Santali) Thus, mint with smelter, mineral ore furnaces of blacksmith.
person kicking with foot head of a buffalo and spearing the animal: kolsa 'to kick the foot forward' rebus: kolhe 'smelter' PLUS Pk. koṁta -- m. ʻ spear ʼ; H. kõt m. (f.?) ʻ spear, dart ʼ; -- Si. kota ʻ spear, spire, standard ʼ perh. ← Pa.(CDIAL 3289) Rebus: kunda 'fine gold'; kuṇṭha munda (loha) 'hard iron (native metal)' PLUS rã̄go ʻbuffalo bullʼ Rebus: Pk. raṅga 'tin' P. rã̄g f., rã̄gā m. ʻ pewter, tin ʼ Ku. rāṅ ʻ tin, solder ʼOr. rāṅga ʻ tin ʼ, rāṅgā ʻ solder, spelter ʼ, Bi. Mth. rã̄gā, OAw. rāṁga; H. rã̄g f., rã̄gā m. ʻ tin, pewter ʼraṅgaada -- m. ʻ borax ʼ lex.Kho. (Lor.) ruṅ ʻ saline ground with white efflorescence, salt in earth ʼ *raṅgapattra ʻ tinfoil ʼ. [raṅga -- 3, páttra -- ]B. rāṅ(g)tā ʻ tinsel, copper -- foil ʼ. Thus, pewter, hard iron smelter.
One-eyed person: kāṇa काण 'one-eyed' PLUS vaṭṭa -- ʻ round ʼ, n. ʻ circle ʼ; Pk. vaṭṭa -- , vatta -- , vitta -- , vutta -- ʻ round ʼ(CDIAL 12069) rebus: Ta. kampaṭṭam coinage, coin. Ma. kammaṭṭam, kammiṭṭam coinage, mint. Ka. kammaṭa id.; kammaṭi a coiner. (DEDR 1236) கண்வட்டம் kaṇ-vaṭṭam Mint; நாணயசாலை. கண்வட்டக்கள்ளன் (ஈடு.)
Six locks of hair: bhaṭa ‘six’ rebus: bhaṭa ‘furnace'
Impeding: ‘impeding, hindering’: taṭu (Ta.) Rebus: dhatu ‘mineral’ (Santali) Ta. taṭu (-pp-, -tt) to hinder, stop, obstruct, forbid, prohibit, resist, dam, block up, partition off, curb, check, restrain, control, ward off, avert; n. hindering, checking, resisting; taṭuppu hindering, obstructing, resisting, restraint; Kur. ṭaṇḍnā to prevent, hinder, impede. Br. taḍ power to resist. (DEDR 3031) Thus, together, mint with mineral ore furnaces.
‘woman’: kola ‘woman’ (Nahali). Rebus kol ‘working in iron’ (Tamil)
Elephant: karibha, ibha 'elephant' rebus:karba, ib 'iron'
Jumping: kũdā 'jumping' rebus: kunda 'fine gold', konda 'kiln, furnace'.
Jumping tigers/foxes: dula 'two' rebus: dul 'metal casting' PLUS kola 'tiger' rebus:kol 'working in iron' kolhe 'smelter', kole.l 'smithy, forge' ALTERNATIVE: lo ‘fox’ (WPah.) rebus: lōha ʻmetalʼ (Pali)
If the animal signifies a fox, the rebus readings are:lōpāka m. ʻa kind of jackalʼ Suśr., lōpākikā -- f. lex. 1. H. lowā m. ʻfoxʼ.2. Ash. ẓōki, žōkī ʻfoxʼ, Kt. ŕwēki, Bashg. wrikī, Kal.rumb. lawák: < *raupākya -- NTS ii 228; -- Dm. rɔ̈̄pak ← Ir.? lōpāśá m. ʻfox, jackalʼ RV., lōpāśikā -- f. lex. [Cf. lōpāka -- . -- *lōpi -- ] Wg. liwášä, laúša ʻfoxʼ, Paš.kch. lowóċ, ar. lṓeč ʻjackalʼ (→ Shum. lṓeč NTS xiii 269), kuṛ. lwāinč; K. lośu, lōh, lohu, lôhu ʻporcupine, foxʼ.1. Kho. lōw ʻfoxʼ, Sh.gil. lótilde;i f., pales. lṓi f., lṓo m., WPah.bhal. lōī f., lo m.2. Pr. ẓūwī ʻfoxʼ.(CDIAL 11140-2).Rebus:lōhá ʻred, copper -- colouredʼ ŚrS., ʻmade of copperʼ ŚBr., m.n. ʻcopperʼ VS., ʻironʼ MBh. [*rudh -- ] Pa. lōha -- m. ʻmetal, esp. copper or bronzeʼ; Pk. lōha -- m. ʻironʼ, Gy. pal. li°, lihi, obl. elhás, as. loa JGLS new ser. ii 258; Wg. (Lumsden) "loa"ʻsteelʼ; Kho. loh ʻcopperʼ; S. lohu m. ʻironʼ, L. lohā m., awāṇ. lōˋā, P. lohā m. (→ K.rām. ḍoḍ. lohā), WPah.bhad. lɔ̃u n., bhal. lòtilde; n., pāḍ. jaun. lōh, paṅ. luhā, cur. cam. lohā, Ku. luwā, N. lohu, °hā, A. lo, B. lo, no, Or. lohā, luhā, Mth. loh, Bhoj. lohā, Aw.lakh. lōh, H. loh, lohā m., G. M. loh n.; Si. loho, lō ʻ metal, ore, iron ʼ; Md. ratu -- lō ʻ copper lōhá -- : WPah.kṭg. (kc.) lóɔ ʻironʼ, J. lohā m., Garh. loho; Md. lō ʻmetalʼ. (CDIAL 11158).
arā 'spoke' rebus: āra 'brass' eraka 'knave of wheel' rebus:eraka 'moltencast copper' arka 'gold';
څرخ ṯs̱arḵẖ, āre 'potter's wheel' rebus arka 'gold, copper'.
I suggest that the narrative on the tablet is related to akasāla'gold or silversmith'.
Śarabha has eight legs, four are like a lion’s and rest on the ground; four long, clawed legs are turned upward; the body is half man, half lion with two wings which signify Kali and Durga. (TA Gopinatha rao, Elements of Hindu Iconography, vol. 2, part 1, pp. 172-73).
Śarabha signifies Vīrabhadra, a distinguished hero,son of Śiva.
ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०८
कास्मेहितिः का परितक्म्यासीत्कथं रसाया अतरः पयांसि ॥१॥
इन्द्रस्य दूतीरिषिता चरामि मह इच्छन्ती पणयो निधीन्वः ।
अतिष्कदो भियसा तन्न आवत्तथा रसाया अतरं पयांसि ॥२॥
कीदृङ्ङिन्द्रः सरमे का दृशीका यस्येदं दूतीरसरः पराकात् ।
आ च गच्छान्मित्रमेना दधामाथा गवां गोपतिर्नो भवाति ॥३॥
नाहं तं वेद दभ्यं दभत्स यस्येदं दूतीरसरं पराकात् ।
न तं गूहन्ति स्रवतो गभीरा हता इन्द्रेण पणयः शयध्वे ॥४॥
इमा गावः सरमे या ऐच्छः परि दिवो अन्तान्सुभगे पतन्ती ।
कस्त एना अव सृजादयुध्व्युतास्माकमायुधा सन्ति तिग्मा ॥५॥
असेन्या वः पणयो वचांस्यनिषव्यास्तन्वः सन्तु पापीः ।
अधृष्टो व एतवा अस्तु पन्था बृहस्पतिर्व उभया न मृळात् ॥६॥
अयं निधिः सरमे अद्रिबुध्नो गोभिरश्वेभिर्वसुभिर्न्यृष्टः ।
रक्षन्ति तं पणयो ये सुगोपा रेकु पदमलकमा जगन्थ ॥७॥
एह गमन्नृषयः सोमशिता अयास्यो अङ्गिरसो नवग्वाः ।
त एतमूर्वं वि भजन्त गोनामथैतद्वचः पणयो वमन्नित् ॥८॥
एवा च त्वं सरम आजगन्थ प्रबाधिता सहसा दैव्येन ।
स्वसारं त्वा कृणवै मा पुनर्गा अप ते गवां सुभगे भजाम ॥९॥
नाहं वेद भ्रातृत्वं नो स्वसृत्वमिन्द्रो विदुरङ्गिरसश्च घोराः ।
गोकामा मे अच्छदयन्यदायमपात इत पणयो वरीयः ॥१०॥
दूरमित पणयो वरीय उद्गावो यन्तु मिनतीरृतेन ।
बृहस्पतिर्या अविन्दन्निगूळ्हाः सोमो ग्रावाण ऋषयश्च विप्राः ॥११॥
सायणभाष्यम्
‘ किमिच्छन्ती'इत्येकादशर्चं नवमं सूक्तं त्रैष्टुभम् । ऐन्द्रपुरोहितस्य बृहस्पतेर्गोषु वलनाम्नोऽसुरस्य भटैः पणिनामकैरसुरैरपहृत्य गुहायां निहितासु सतीषु बृहस्पतिप्रेरितेनेन्द्रेण गवामन्वेषणाय सरमा नाम देवशुनी प्रेषिता । सा च महतीं नदीमुत्तीर्य वलपुरं प्राप्य गुप्तस्थाने नीतास्ता गा ददर्श । अथ तस्मिन्नन्तरे पणय इदं वृत्तान्तमवगच्छन्त एनां मित्रीकर्तुं संवादमकुर्वन् । तत्र प्रथमातृतीयाद्या अयुजोऽन्त्यावर्जिताः पणीनां वाक्यानि । अत्र त ऋषयः सरमा देवता । द्वितीया चतुर्थ्याद्या युज एकादशी च षट् सरमाया वाक्यानि । अतस्तासु सर्षिः पणयो देवता । तथा चानुक्रान्तं -- किमिच्छन्ती पणिभिरसुरैर्निगूळहा गा अन्वेष्टुं सरमा देवशुनीमिन्द्रेण प्रहितामयुग्भिः पणयो मित्रीयन्तः प्रोचुः सा तान्युग्मान्त्याभिरनिच्छन्ती प्रत्याचष्टे'इति । गतो विनियोगः ॥
किमि॒च्छन्ती॑ स॒रमा॒ प्रेदमा॑नड्दू॒रे ह्यध्वा॒ जगु॑रिः परा॒चैः ।
कास्मेहि॑तिः॒ का परि॑तक्म्यासीत्क॒थं र॒साया॑ अतरः॒ पयां॑सि ॥ १
किम् । इ॒च्छन्ती॑ । स॒रमा॑ । प्र । इ॒दम् । आ॒न॒ट् । दू॒रे । हि । अध्वा॑ । जगु॑रिः । प॒रा॒चैः ।
का । अ॒स्मेऽहि॑तिः । का । परि॑ऽतक्म्या । आ॒सी॒त् । क॒थम् । र॒सायाः॑ । अ॒त॒रः॒ । पयां॑सि ॥१
किम् । इच्छन्ती । सरमा । प्र । इदम् । आनट् । दूरे । हि । अध्वा । जगुरिः । पराचैः ।
का । अस्मेऽहितिः । का । परिऽतक्म्या । आसीत् । कथम् । रसायाः । अतरः । पयांसि ॥१
अनयागच्छन्तीं सरमां दृष्ट्वा पणयो वदन्ति । "सरमा सरणशीलैतन्नामिका देवशुनी “किमिछन्ती किं प्रार्थयमाना सती “इदम् अस्मदीयं स्थानं “प्र “आनट् प्राप्नोत् । आङ्पूर्वो नशिः व्याप्तिकर्मा । तस्य लुङि ‘मन्त्रे घस'इत्यादिना च्लेर्लुक् । छन्दस्यपि दृश्यत इत्याडागमः ॥ “पराचैः पराञ्चि पराङ्मुखान्यावृत्तिवर्जितानि यानि गमनानि तैः "जगुरिः उद्गूर्णः । महता प्रयत्नेनापि गन्तुं न शक्यत इत्यर्थः ॥ ‘ गॄ निगरणे'। ‘ आदृगमहन 'इत्यादिना किन्प्रत्ययः । ‘ बहुलं छन्दसि । (पा. सू. ७. १. १०३) इत्युत्वम् ॥ तादृशोऽयम् “अध्वा “दूरे “हि विप्रकृष्टः खलु । यद्वा । पराचैः पराञ्चनैर्जगुरिरत्यर्थं गन्त्री पार्ष्णिभागमनालोकमाना सतीदं स्थानं प्राप्नोति । दूरेऽयमध्वा यदृच्छया गन्तुं न शक्यते । अतो वयमेतां पृच्छामः । हे सरमे “का कीदृशी “अस्मेहितिः । कोऽस्मास्वर्थहितिः । कोऽस्मासु त्वदपेक्षितार्थो निहितः । यद्वा । अस्मासु कोऽर्थो गतः । दधातेर्हिनोतेर्वा क्तिनि रूपन् । आगच्छन्त्यास्तव “का कीदृशी “परितक्म्या रात्रिः “आसीत् । यद्वा । तकतिर्गत्यर्थः । परितकनं परितो गमनं भ्रमणं वा कीदृशमासीत् । “कथं च “रसायाः शब्दायमानाया अन्तरिक्षनद्या योजनशतविस्तीर्णायाः “पयांसि उदकानि “अतरः तीर्णवत्यसि । एतद्वद । अत्र किमिच्छन्ती सरमेदं प्रानट् ' (निरु. ११. २५) इत्यादिकं निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥
इन्द्र॑स्य दू॒तीरि॑षि॒ता च॑रामि म॒ह इ॒च्छन्ती॑ पणयो नि॒धीन्वः॑ ।
अ॒ति॒ष्कदो॑ भि॒यसा॒ तन्न॑ आव॒त्तथा॑ र॒साया॑ अतरं॒ पयां॑सि ॥ २
इन्द्र॑स्य । दू॒तीः । इ॒षि॒ता । च॒रा॒मि॒ । म॒हः । इ॒च्छन्ती॑ । प॒ण॒यः॒ । नि॒ऽधीन् । वः॒ ।
अ॒ति॒ऽस्कदः॑ । भि॒यसा॑ । तम् । नः॒ । आ॒व॒त् । तथा॑ । र॒सायाः॑ । अ॒त॒र॒म् । पयां॑सि ॥२
इन्द्रस्य । दूतीः । इषिता । चरामि । महः । इच्छन्ती । पणयः । निऽधीन् । वः ।
अतिऽस्कदः । भियसा । तम् । नः । आवत् । तथा । रसायाः । अतरम् । पयांसि ॥२
अनया तान् सरमा प्रत्युवाच । हे “पणयः एतन्नामका असुराः “इन्द्रस्य “दूतीः । ‘ सुपां सुलुक्'इति प्रथमैकवचनस्य सुश्छान्दसः । अहम् “इषिता तेनैव प्रेषिता सती “चरामि । युष्मदीयं स्थानमागच्छामि । किमर्थम् । “वः युष्मदीयान् युष्मदीये पर्वतेऽधिष्ठापितान् “महः महतः “निधीन् बृहस्पतेर्गोनिधीन “इच्छन्ती कामयमाना सती चरामि । किंच “अतिष्कदः ॥ ‘ स्कन्दिर्गतिशोषणयोः '। भावे क्विप् । अतिष्कन्दनादतिक्रमणाज्जातेन “भियसा भयेन “तत् नदीजलं “नः । पूजायां बहुवचनम् । माम् “आवत् अरक्षत् । “तथा तेन प्रकारेण “रसायाः नद्याः “पयांसि उदकानि “अतरं तीर्णवत्यस्मि ॥
की॒दृङ्ङिन्द्रः॑ सरमे॒ का दृ॑शी॒का यस्ये॒दं दू॒तीरस॑रः परा॒कात् ।
आ च॒ गच्छा॑न्मि॒त्रमे॑ना दधा॒माथा॒ गवां॒ गोप॑तिर्नो भवाति ॥ ३
की॒दृङ् । इन्द्रः॑ । स॒र॒मे॒ । का । दृ॒शी॒का । यस्य॑ । इ॒दम् । दू॒तीः । अस॑रः । प॒रा॒कात् ।
आ । च॒ । गच्छा॑त् । मि॒त्रम् । ए॒न॒ । द॒धा॒म॒ । अथ॑ । गवा॑म् । गोऽप॑तिः । नः॒ । भ॒वा॒ति॒ ॥३
कीदृङ् । इन्द्रः । सरमे । का । दृशीका । यस्य । इदम् । दूतीः । असरः । पराकात् ।
आ । च । गच्छात् । मित्रम् । एन । दधाम । अथ । गवाम् । गोऽपतिः । नः । भवाति ॥३
तेषां वाक्यम् । हे "सरमे तव स्वामी “इन्द्रः कीदृक् । कियत्पराक्रमवान् । “का “दृशीका। तस्य कीदृशी दृष्टिः । दृष्टिरूपा सेना कियती । “यस्य दूतीः दूती त्वम् “इदम् अस्मदीयं स्थानं “पराकात् अतिदूरात् “असरः आगमः । इति तामुक्त्वा इदानीं ते परस्परमाहुः । एषा सरमा “आ “गच्छात् “च आगच्छतु च । गमेर्लेट्याडागमः । स्वामी “भवाति भवतु । न ह्येकस्या गोः किंतु बहूनां गवां स्वामी भवतु । वृत्त्यवृत्तिभ्यां स्वामित्वं बाहुल्यं च विवक्ष्यते ॥
नाहं तं वे॑द॒ दभ्यं॒ दभ॒त्स यस्ये॒दं दू॒तीरस॑रं परा॒कात् ।
न तं गू॑हन्ति स्र॒वतो॑ गभी॒रा ह॒ता इन्द्रे॑ण पणयः शयध्वे ॥ ४
न । अ॒हम् । तम् । वे॒द॒ । दभ्य॑म् । दभ॑त् । सः । यस्य॑ । इ॒दम् । दू॒तीः । अस॑रम् । प॒रा॒कात् ।
न । तम् । गू॒ह॒न्ति॒ । स्र॒वतः॑ । ग॒भी॒राः । ह॒ताः । इन्द्रे॑ण । प॒ण॒यः॒ । श॒य॒ध्वे॒ ॥४
न । अहम् । तम् । वेद । दभ्यम् । दभत् । सः । यस्य । इदम् । दूतीः । असरम् । पराकात् ।
न । तम् । गूहन्ति । स्रवतः । गभीराः । हताः । इन्द्रेण । पणयः । शयध्वे ॥४
सरमा वदति । हे पणयः “तम् इन्द्रं “दभ्यं हन्तव्यमिति “न “वेद न जानामि । दभेः अचो यत् । कथम् । “सः इन्द: “दभत् सर्वान् जनान् दभति हिनस्त्येव ।। दभेर्लेटि रूपम् । वाक्यभेदादनिघातः ॥ “यस्य “दूतीः दूती अहम् “इदं युष्मदीयं स्थानं “पराकात् अतिदूरदेशात् “असरं प्राप्ताभूवम् । इन्द्रो हिंसितव्यो न भवतीत्यत्र युक्तिमाह । “स्रवतः । स्रवणं स्रवः। तमाचरन्ति । आचारार्थे क्विप् । तुगागमः । जसि रूपम् । स्रवणशीला: “गभीराः गभीरा नद्यः “तम् इन्द्रं “न “गूहन्ति न संवृण्वन्ति । नाच्छादयन्ति । किंत्वाविष्कुर्वन्ति । वयं यस्य महिम्ना समुद्रं प्रतिसरामः । तस्मादहिंस्य इत्येनं प्रकटीकुर्वन्ति । ‘ गुहू संवरणे'। भौवादिकः । तस्माद्धे “पणयः यूयम् “इन्द्रेण तादृशपराक्रमेण “हताः सन्तः “शयध्वे ॥ ‘ शीङ् स्वप्ने'। 'बहुलं छन्दसि 'इति शपो लुगभावः ।।
इ॒मा गावः॑ सरमे॒ या ऐच्छः॒ परि॑ दि॒वो अन्ता॑न्सुभगे॒ पत॑न्ती ।
कस्त॑ एना॒ अव॑ सृजा॒दयु॑ध्व्यु॒तास्माक॒मायु॑धा सन्ति ति॒ग्मा ॥ ५
इ॒माः । गावः॑ । स॒र॒मे॒ । याः । ऐच्छः॑ । परि॑ । दि॒वः । अन्ता॑न् । सु॒ऽभ॒गे॒ । पत॑न्ती ।
कः । ते॒ । ए॒नाः॒ । अव॑ । सृ॒जा॒त् । अयु॑ध्वी । उ॒त । अ॒स्माक॑म् । आयु॑धा । स॒न्ति॒ । ति॒ग्मा ॥५
इमाः । गावः । सरमे । याः । ऐच्छः । परि । दिवः । अन्तान् । सुऽभगे । पतन्ती ।
कः । ते । एनाः । अव । सृजात् । अयुध्वी । उत । अस्माकम् । आयुधा । सन्ति । तिग्मा ॥५
क्रुद्धाः पणयः प्रत्यूचुः । हे “सुभगे शोभनसौभाग्यवति हे “सरमे “दिवः द्युलोकस्य “अन्तान् पर्यन्तान् “परि “पतन्ती कुत्र गावस्तिष्ठन्तीति परितो गच्छन्ती त्वम् “इमाः परिदृश्यमानाः “याः “गावः । सुब्व्यत्ययः । गाः “ऐच्छः कामयसे ता: “एनाः गाः “ते त्वदीयः “कः “अयुध्वी अयुद्ध्वा “अव “सृजात् । अस्मात् पर्वतादवसृजेत् । विनिर्गमयेत् । सृजेर्लेटि रूपम् । अयुध्वी । युधेः क्त्वाप्रत्यये स्नात्व्यादयश्च 'इति निपातितः । नञ्समासत्वाल्ल्यबादेशाभावः। नञः प्रकृतिस्वरत्वम् । “उत अपि च “अस्माकं “तिग्मा तीक्ष्णानि “आयुधा आयुधानि “सन्ति । तस्मादस्माभिर्युद्धमकृत्वा को वा गा आहरति ॥ ॥ ५ ॥
अ॒से॒न्या वः॑ पणयो॒ वचां॑स्यनिष॒व्यास्त॒न्वः॑ सन्तु पा॒पीः ।
अधृ॑ष्टो व॒ एत॒वा अ॑स्तु॒ पन्था॒ बृह॒स्पति॑र्व उभ॒या न मृ॑ळात् ॥ ६
अ॒से॒न्या । वः॒ । प॒ण॒यः॒ । वचां॑सि । अ॒नि॒ष॒व्याः । त॒न्वः॑ । स॒न्तु॒ । पा॒पीः ।
अधृ॑ष्टः । वः॒ । एत॒वै । अ॒स्तु॒ । पन्थाः॑ । बृह॒स्पतिः॑ । वः॒ । उ॒भ॒या । न । मृ॒ळा॒त् ॥६
असेन्या । वः । पणयः । वचांसि । अनिषव्याः । तन्वः । सन्तु । पापीः ।
अधृष्टः । वः । एतवै । अस्तु । पन्थाः । बृहस्पतिः । वः । उभया । न । मृळात् ॥६
सा तान्निराह । हे “पणयः “वः युष्माकं “वचांसि पूर्वोक्तानि वचनानि “असेन्या असेन्यानि । सेनार्हाणि न भवन्ति ॥ सेनाशब्दात् तदर्हतीत्यर्थे 'छन्दसि च 'इति यत्प्रत्ययः । नञा समासः । ‘ ययतोश्चातदर्थे ' (पा. सू. ६. २. १५६ ) इत्युत्तरपदान्तोदात्तत्वम् । तथा “तन्वः युष्मदीयानि शरीराणि “अनिषव्याः इष्वर्हाणि न “सन्तु पराक्रमराहित्येन । पूर्ववत् प्रत्ययः । ‘ओर्गुणः (पा. सू. १, ४, १४६ ) इति गुणः । स्वरश्च तादृक् । यतः “पापीः पापयुक्तानि खलु । ‘ छन्दसीवनिपौ 'इतीप्रत्ययः । जसः सुः । किंच “वः युष्मदीयः “पन्थाः मार्गः “एतवै गन्तुम् “अधृष्टः असमर्थः “अस्तु ॥ ‘ इण् गतौ 'इत्यस्य तुमर्थे तवैप्रत्ययः । ‘ तवै चान्तश्च युगपत् ' ( पा. सू. ६. २. ५ ) इति धातोः प्रत्ययस्य च युगपदुदात्तत्वम् । तत्र हेतुमाह । “वः युष्मदीयान् “उभया उभयविधान पूर्वोक्तांस्तन्वो देहान् “बृहस्पतिः इन्द्रप्रेरितः “न “मृळात् न सुखयेत् । किंतु बाधेत ॥ ‘ मृड सुखने'। लेट्याडागमः ॥
अ॒यं नि॒धिः स॑रमे॒ अद्रि॑बुध्नो॒ गोभि॒रश्वे॑भि॒र्वसु॑भि॒र्न्यृ॑ष्टः ।
रक्ष॑न्ति॒ तं प॒णयो॒ ये सु॑गो॒पा रेकु॑ प॒दमल॑क॒मा ज॑गन्थ ॥ ७
अ॒यम् । नि॒ऽधिः । स॒र॒मे॒ । अद्रि॑ऽबुध्नः । गोभिः॑ । अश्वे॑भिः । वसु॑ऽभिः । निऽऋ॑ष्टः ।
रक्ष॑न्ति । तम् । प॒णयः॑ । ये । सु॒ऽगो॒पाः । रेकु॑ । प॒दम् । अल॑कम् । आ । ज॒ग॒न्थ॒ ॥७
अयम् । निऽधिः । सरमे । अद्रिऽबुध्नः । गोभिः । अश्वेभिः । वसुऽभिः । निऽऋष्टः ।
रक्षन्ति । तम् । पणयः । ये । सुऽगोपाः । रेकु । पदम् । अलकम् । आ । जगन्थ ॥७
ते पुनराहुः । हे “सरमे “अयं “निधिः अस्मदीयः कोशः अद्रिबुध्नः । ‘बन्ध बन्धने । ‘ बन्धेर्ब्रधिबुधी च' ( उ. सू. ३. ५ ) इति नप्रत्ययो बुध इत्यादेशः । अद्रिर्बन्धको यस्य तादृशः । तथा आहृतैः गोभिरश्वेभिः अश्वैश्च “वसुभिः आत्मीयैर्धनैश्च न्यृष्टः नितरां प्राप्तो भवति ॥ ऋषी गतौ । क्तप्रत्यये ‘ श्वीदितो निष्टायाम्'इतीट्प्रतिषेधः । ‘ गतिरनन्तरः'इति गतेः प्रकृति स्वरत्वम् ॥ “सुगोपाः । ‘ गुप रक्षणे '। आयप्रत्ययान्तात् क्विपि अतोलोपयलोपौ । सुष्ठु गोपयितारः “ये “पणयः तेऽसुराः “तं निधिं “रक्षन्ति पालयन्ति । “रेकु । ‘रेकृ शङ्कायाम् । औणादिक उप्रत्ययः । शङ्कितं गोभिः शब्दायमानं “पदम् अस्माभिः पालितं स्थानम् “अलकं व्यर्थमेव “आ “जगन्थ आगतवत्यसि ॥ गमेर्लिटि रूपम् ॥
एह ग॑म॒न्नृष॑यः॒ सोम॑शिता अ॒यास्यो॒ अङ्गि॑रसो॒ नव॑ग्वाः ।
त ए॒तमू॒र्वं वि भ॑जन्त॒ गोना॒मथै॒तद्वचः॑ प॒णयो॒ वम॒न्नित् ॥ ८
आ । इ॒ह । ग॒म॒न् । ऋष॑यः । सोम॑ऽशिताः । अ॒यास्यः॑ । अङ्गि॑रसः । नव॑ऽग्वाः ।
ते । ए॒तम् । ऊ॒र्वम् । वि । भ॒ज॒न्त॒ । गोना॑म् । अथ॑ । ए॒तत् । वचः॑ । प॒णयः॑ । वम॑न् । इत् ॥८
आ । इह । गमन् । ऋषयः । सोमऽशिताः । अयास्यः । अङ्गिरसः । नवऽग्वाः ।
ते । एतम् । ऊर्वम् । वि । भजन्त । गोनाम् । अथ । एतत् । वचः । पणयः । वमन् । इत् ॥८
सरमा पुनः प्रत्युवाच । हे पणयः “सोमशिताः सोमेन तीक्ष्णीकृताः सोमपानेन मत्ताः ॥ ‘ शिञ् निशाने '। कर्मणि क्तप्रत्ययः । ‘ तृतीया कर्मणि'इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् । तादृशाः “नवग्वाः नवगतयः । यद्वा । अङ्गिरसां सत्रमासीनानां मध्ये केचन नवसु माःसूदतिष्ठन् ते “नवग्वाः । अनेन दशग्वा अप्युपलक्ष्यन्ते । उभयविधास्ते “अङ्गिरसः “ऋषयः तेषां प्रथमः अयास्यः एतन्नामा च त एते “इह युष्मदीये स्थाने “आ “गमन् आगच्छेयुः ।। गमेः छन्दसि लुङ्लङ्लिटः इति सार्वकालिको लुङ । लृदित्त्वाच्च्लेरङ् ॥ आगत्य च “ते “गोनाम् ॥ ‘ गोः पादान्ते'इति छन्दसि नुडागमः ।। गवाम् “ऊर्वं तं समूहं "वि “भजन्त विभाग कुर्युः ।। अत्रापि पूर्ववत् सार्वकालिको लुङ ॥ “अथ अनन्तरं “पणयः यूयम् “एतद्वचः पूर्वं यत् व्यर्थमागतासीति यद्वाक्यमवोचत तद्वाक्यं तदा “वमन्नित् वमन्तः परित्यजन्त एव भवथ ।। ‘ वमु उद्गिरणे '। शतरि ‘ सुपा सुलुक्° । इति जसो लुक् । नुमागमः । संयोगान्तस्य लोपः । यद्वा । लङि रूपम् । स्वरश्छान्दसः ।।
ए॒वा च॒ त्वं स॑रम आज॒गन्थ॒ प्रबा॑धिता॒ सह॑सा॒ दैव्ये॑न ।
स्वसा॑रं त्वा कृणवै॒ मा पुन॑र्गा॒ अप॑ ते॒ गवां॑ सुभगे भजाम ॥ ९
ए॒व । च॒ । त्वम् । स॒र॒मे॒ । आ॒ऽज॒गन्थ॑ । प्रऽबा॑धिता । सह॑सा । दैव्ये॑न ।
स्वसा॑रम् । त्वा॒ । कृ॒ण॒वै॒ । मा । पुनः॑ । गाः॒ । अप॑ । ते॒ । गवा॑म् । सु॒ऽभ॒गे॒ । भ॒जा॒म॒ ॥९
एव । च । त्वम् । सरमे । आऽजगन्थ । प्रऽबाधिता । सहसा । दैव्येन ।
स्वसारम् । त्वा । कृणवै । मा । पुनः । गाः । अप । ते । गवाम् । सुऽभगे । भजाम ॥९
तयैवमुक्ते सति पणयः प्रणयवाक्यमाहुः । हे “सरमे “त्वं “दैव्येन देवसंबन्धिना “सहसा बलेन “प्रबाधिता यथा तथा वलपुरं प्राप्य तत्र स्थित गा दृष्ट्वा पुनरागच्छेति तेन प्रपीडिता “त्वम् एवं चेत् “आजगन्थ आगतवत्यसि ॥ चशब्दश्चेदर्थे । ‘ निपातैर्यद्यदिहन्त° 'इति तिङो निघाताभावः । गमेर्लिटि थलि रूपम्। सह सुपा'इत्यत्र सहेति योगविभागात् समासः । ‘ तिङि चोदात्तवति'इति गतेर्निघातः । लित्स्वरः॥ तर्हि “त्वा त्वां “स्वसारं भगिनीं “कृणवै करवै । समूहापेक्षयैकवचनम् । त्वं तु “पुनः “मा “गाः । इन्द्रादीन् मा गच्छ। अपि तर्हि हे “सुभगे सरमे “ते त्वदीयानां “गवां समूहं पर्वतादपगमय्य “भजाम । त्वं च वयं च विभजाम । विभागं करवामेत्यर्थः ॥
नाहं वे॑द भ्रातृ॒त्वं नो स्व॑सृ॒त्वमिन्द्रो॑ विदु॒रङ्गि॑रसश्च घो॒राः ।
गोका॑मा मे अच्छदय॒न्यदाय॒मपात॑ इत पणयो॒ वरी॑यः ॥ १०
न । अ॒हम् । वे॒द॒ । भ्रा॒तृ॒ऽत्वम् । नो इति॑ । स्व॒सृ॒ऽत्वम् । इन्द्रः॑ । वि॒दुः॒ । अङ्गि॑रसः । च॒ । घो॒राः ।
गोऽका॑माः । मे॒ । अ॒च्छ॒द॒य॒न् । यत् । आय॑म् । अप॑ । अतः॑ । इ॒त॒ । प॒ण॒यः॒ । वरी॑यः ॥१०
न । अहम् । वेद । भ्रातृऽत्वम् । नो इति । स्वसृऽत्वम् । इन्द्रः । विदुः । अङ्गिरसः । च । घोराः ।
गोऽकामाः । मे । अच्छदयन् । यत् । आयम् । अप । अतः । इत । पणयः । वरीयः ॥१०
सा तान् प्रत्याचष्टे । हे पणयः “अहं “भ्रातृत्वं “न “वेद न जानामि । तथा “स्वसृत्वं च “नो वेद नैव जानामि । के जानन्ति तानाह। “इन्द्रः “घोरः शत्रूणां भयंकराः “अङ्गिरसश्च “विदुः जानन्ति । किंच अस्मात् स्थानादहं “यत् यदा “आयम् इन्द्रादीन् प्राप्नवम् ॥ ‘ अय पय गतौ । लङि रूपम् ॥ तदा “मे मदीयाः "गोकामाः युष्माभिरपहृता गाः कामयमाना इन्द्रादयः "अच्छदयन् । युष्मदीयं स्थानमाच्छादयन्ति । ‘छद अपवारणे'। “अतः कारणाद्धे “पणयः “वरीयः उरुतरं गवां वृन्दं परित्यज्य “अप “इत अन्यत्स्थानं प्रति गच्छत । यद्वा । वरीयः प्रभूतमतिदूरं देशं गच्छत ॥ इत । इण् गतौ '। लोटि रूपम् । वरीयः । उरुशब्दादीयसुनि ‘प्रियस्थिर इत्यादिना वरादेशः ॥
दू॒रमि॑त पणयो॒ वरी॑य॒ उद्गावो॑ यन्तु मिन॒तीरृ॒तेन॑ ।
बृह॒स्पति॒र्या अवि॑न्द॒न्निगू॑ळ्हाः॒ सोमो॒ ग्रावा॑ण॒ ऋष॑यश्च॒ विप्राः॑ ॥ ११
दू॒रम् । इ॒त॒ । प॒ण॒यः॒ । वरी॑यः । उत् । गावः॑ । य॒न्तु॒ । मि॒न॒तीः । ऋ॒तेन॑ ।
बृह॒स्पतिः॑ । याः । अवि॑न्दत् । निऽगू॑ळ्हाः । सोमः॑ । ग्रावा॑णः । ऋष॑यः । च॒ । विप्राः॑ ॥११
दूरम् । इत । पणयः । वरीयः । उत् । गावः । यन्तु । मिनतीः । ऋतेन ।
बृहस्पतिः । याः । अविन्दत् । निऽगूळ्हाः । सोमः । ग्रावाणः । ऋषयः । च । विप्राः ॥११
हे “पणयः यूयं “वरीयः उरुतरं “दूरं दूरदेशम् “इत गच्छत। युष्माभिरपहृताः “गावः “ऋतेन सत्येन “मिनतीः मिनत्यो द्वारस्य पिधायकं पर्वतं हिंसत्यो विदारयन्त्यः “उत् “यन्तु तस्मादुद्गच्छन्तु । यद्वा । मिनतीः । व्यत्ययेन कर्मणि शतृ । मीयमाना युष्माभिर्बाध्यमानास्ता गावः । सुब्व्यत्ययः । गा ऋतेन स्तुतिभिर्गन्तव्येनेन्द्रेण सहायेन बृहस्पत्यादय उद्यन्तु पर्वतादुद्गमयन्तु । “निगूढाः नितरां स्थापिताः “याः गाः “बृहस्पतिः “अविन्दत् लप्स्यते तथा “सोमः तदभिषवकारिणः “ग्रावाणः च “विप्राः मेधाविनः “ऋषयः अङ्गिरसः “च लप्स्यन्ते। ‘ विद्लृ लाभे । तौदादिकः । तस्मात् ‘छन्दसि लुङलङ्लिटः'इति भविष्यदर्थे लङ्। ‘शे मुचादीनाम् 'इति नुमागमः ॥ ॥ ६ ॥
शरभ m. a kind of deer or (in later times) a fabulous animal (supposed to have eight legs and to inhabit the snowy mountains; it is represented as stronger than the lion and the elephant ; cf. अष्ट-पद् and महा-स्कन्धिन्) AV. &c; N. of विष्णु
वीर--भद्र a distinguished hero; N. of a रुद्र (याज्ञवल्क्य. Sch.); Name of an incarnation or form of शिव (sometimes regarded as his son , and worshipped esp. in the Maratha country ; in the वायु-पुराण he is said to have been created from शिव's mouth in order to spoil the sacrifice of दक्ष , and is described as having a thousand heads , a thousand eyes , a thousand feet , and wielding a thousand clubs ; his appearance is fierce and terrific , he is clothed in a tiger's skin dripping with blood , and he bears a blazing bow and battle-axe ; in another पुराण he is described as produced from a drop of शिव's sweat) MBh. Pur. Katha1s. &c ( RTL. 79 ; 82)(Monier-Williams) śarabhḥ शरभः [शॄ-अभच् Uṇ.3.122] 1 A young elephant. -2 A fabulous animal said to have 8 legs and to be stronger than a lion; शरभकुलमजिह्मं प्रोद्धरत्यम्बु कूपात् Ṛs.1 23; अष्टपादः शरभः सिंहघाती Mb. -3 A camel.(Apte)
Śiva as Śarabha subduing Narasimha (Lord Vishnu), panel view from Munneswaram temple in Śri Lanka.[quote]शरभ, Śarabha, Kannada: ಶರಭ, Telugu: శరభ) or Sarabha is a part-lion and part-bird beast in Hindu mythology, who, according to Sanskrit literature, is eight-legged and more powerful than a lion or an elephant, possessing the ability to clear a valley in one jump. In later literature, Sharabha is described as an eight-legged deer..Shaiva scriptures narrate that god Shiva assumed the Avatar (incarnation) of Sharabha to pacify Narasimha - the fierce man-lion avatar of Vishnu worshipped by Vaishnava sect. This form is popularly known as Śarabeśwara ("Lord Sharabha") or SŚarabeśwaramurti. The Vaishnavas refute the portrayal of Narasimha as being destroyed by Shiva-Sharabha and regard Sharabha as a name of Vishnu. Another tale narrates that Vishnu assumed the form of the ferocious Gandaberunda
bird-animal to combat and defeat Sharabha. In Buddhism, Sharabha appears in Jataka Tales as a previous birth of the Buddha..Shiva Purana describes Sharabha as thousand-armed, lion-faced and with matted hair, wings and eight feet. Sharabha Upanishad portrays Sharabha with two heads, two wings, eight legs of the lion with sharp claws and a long tail. Kalika Purana describes Sharabha as black in colour, with four feet downwards and four feet uplifted, with an enormous body. It also has a long face and nose, nails, eight legs, eight tusks, a cluster of manes, and a long tail. It jumps high repeatedly making a loud cry...The iconography of Sharabeshwaramurti (Shiva as Sharabha) is specifically defined in texts such as Khamikagama and Sritattvanidhi. In Khamikagama, Sharabha is described in the form of a bird with golden color, with two uplifted wings, two red eyes, four legs in the form of a lion touching the ground, four legs with claws upwards, and with an animal tail. The top part of the body is shown as human but with the face of a lion with an ornamented crown; side tusks are also depicted giving an overall frightening sight. It also shows the Narasimha beneath Sharabha's legs as a lion-faced human with anjali (hands folded prayer gesture)...In the Sritattvanidhi, the depiction prescribed for Sharabeshwaramurti is of thirty arms; arms on the right are to hold thunderbolt, mushti, abhaya, chakra (discus), sakti, staff, goad, sword, khatvanga, axe, akshamala, a bone, bow, musala, and fire; and the left hands to display noose, varada, mace, arrow, flag, and another type of sword, a snake, a lotus flower, skull-cup, pustaka, plough, and mrudanga with one hand encircling Durga in a hug. This form is extolled to usher good luck, cure all diseases and destroy all enemies...four Sharabha images, the earliest at the Vikramsolishwaram temple near Kumbakonam built by Vikrama Chola (1118–35). The other images are at Darasuram and Kampahareshvarar temple, Thirubuvanam built by a Chola ruler, Kulottunga Chola III where Sharabha's image is housed in a separate shrine. (Smith, David (2003). The Dance of Siva Religion, Art and Poetry in South India Volume 7 of Cambridge Studies in Religious Traditions. Cambridge University Press. p. 193.)...A sculpture of Sharbeshwaramurti in the Tribhuvanam temple, a Shiva temple in Tanjore district, in Tamil Nadu is seen with three legs, with body and face of a lion and a tail. It has four human arms, the right upper hand holds axe, noose is held in the lower right hand, the deer in the upper left hand and fire in the lower left hand. Narasimha is shown with eight arms in the Airavatesvara Temple at Darasuram, a rare image of the Chola period, in black basalt, depicts Shiva as Sharabha. It is deified in an exclusive small shrine, as part man, beast and bird, destroying the man-lion incarnation of Vishnu, Narasimha. This highlights the hostility between the Shaivite and Vaishnavite sects. In the Chennakeshava temple of Belur (1113), Karnataka,
Gandaberunda (2-faced bird identified with Vishnu) depiction is a carved scene of "chain of destruction". Initially, a deer is prey to a large python, followed by being lifted by an elephant and a lion attacking the elephant, and the lion shown as devoured by Sharabha. In Maharashtra the stone cut Sharabha idol is placed on the outer walls of the entrance gate of many historic forts.[unquote]https://en.wikipedia.org/wiki/Sharabha
Gandaberunda, the Karnataka state emblem, flanked by red maned yellow lion elephant Sharabha
[quote]Gandaberunda
At a little distance to the Jiddikere tank (in Balligave village*) on a platform of 3.05 metres height, there is a pillar called The Bherundeshvara Pillar, which is about 9.76 metres high. This pillar, also called Vijayastambha (pillar of victory), was installed by Chavundarayarasa, a general of the later Chalukya emperor Trailokyamalla, in commemoration of a victory, in 1047 C.E. The octagonal pillar at its top had this figure of the fabulous half human-half bird Gandabherunda**.[unquote]
Left:Gandaberunda as roof sculpture, Rameshwara temple, Keladi. Right:Decorative motif in the ceiling of Brihadeeswarar temple
[quote] The Legend of Gandabherunda
Lord Vishnu assumed avatar of Narasimha (half man-half beast) to slay demon Hiranyakashipu. But this avatar became so omnipotent that the benevolent gods began to fear of total destruction. Hence they prayed Lord Shiva. Shiva then assumed the form of Sharabha, (a mythical bird) and tamed Narasimha. (man-lion). Vishnu then transformed himself into Gandabherunda and faced Sharabha. Gandabherunda thus came to be known as symbol of immense power. Later this mighty mythical bird was adopted as an emblem by several rulers.
In Karnataka, the Balligave Gandabherunda is the oldest (1047 C.E). Installed on a tall stone pillar, this figure has human form and two heads of a large mythical bird with sharp beak.
This bird appears in many temples built in middle ages. In Karnataka, Gandabherunda is carved in the scene of "chain of destruction", in the Chennakeshava temple of Belur (1113 C.E). A deer becomes prey to a big python, which in turn is lifted by an elephant. A lion attacks the elephant and the lion itself is devoured by Sharabha. Finally it is Gandabherunda which finishes off Sharabha.Dr. K.L. Kamat, in his book, "Prani-Parisara" in Kannada has dealt with this sculpture as an ancient concept of food chain, in the environment.During the Hoysala rule in the 13th century CE, Gandabherunda appeared on coinage as well. Vijayanagara King Achyutadevaraya’s (1530-42 CE) gold & copper coins carry this symbol.After the Vijayanagar rule, Nayakas of Madura and Keladi, continued the usage. Mysore Wodeyars also followed, by introducing a slight change of a lion and vyali in the paws of the bird.Today, Gandabherunda occupies pride of place as Karnataka State emblem, carrying 4,000 years of history on its wings! unquote]
Two-headed Sharabha with four legs.శరభము ṣarabhamu. [Skt.] n. A fabulous monster said to have eight legs. A young camel, ఒంటెపిల్ల, మీగండ్లమెకము. శరభాంకుడు ṣarabh-ānkuḍu. n. An epithet of Siva. శివుడు.
dakṣa दक्ष a. [दक्ष्-कर्तरि अच्] 1 Able, competent, expert, clever, skilful; नाट्ये च दक्षा वयम् Ratn.1.6; मेरौ स्थिते दोग्धरि दोहदक्षे Ku.1.2; R.12.11. -2 Fit, suitable; दक्षेण सूत्रेण ससर्जिथाध्वरम् Bhāg.4.6.44. -3 Ready, careful, atten- tive, prompt; Y.1.76; रन्ध्रान्वेषणदक्षाणां द्विषामामिषतां ययौ R.12.11. -4 Honest, upright. -क्षः 1 N. of a celebrated Prajāpti. [He was one of the ten sons of Brahman, being born from his right thumb, and was the chief of the patriarchs of mankind. He is said to have had many daughters, 27 of whom became the wives of the moon, thus forming the 27 lunar mansions, and 13 the wives of Kaśyapa, becoming by him the mothers of gods, demons, men, and animals; see कश्यप. At one time Daksa celebrated a great sacrifice, but did not invite his daughter Satī, nor her husband Śiva, the chief of the gods. Satī, however, went to the sacrifice, but being greatly insulted threw herself into fire and perished; cf. Ku.1.21. When Śiva heard this he was very much provoked, and according to one account, himself went to the sacri- fice, completely destroyed it and pursued Dakṣa who assumed the form of a deer, and at last decapita- ted him. But Śiva is said to have afterwards restored him to life, and he thenceforward acknowledged the god's supremacy. According to another account, Śiva, when provoked, tore off a hair from his matted hair, and dashed it with great force against the ground when lo ! a powerful demon started up and awaited his orders. He was told to go and destroy Dakṣa's sacrifice; whereupon the mighty demon, attended by several demigods, went to the sacrifice, routed the gods and priests, and, according to one account, beheaded Dakṣa himself; Ms.9.128-29.] -(Apte)
vīra वीर [अजेः रक् वीभावश्च Uṇ.2.13] a. 1 Heroic, brave. -2 Mighty, powerful. -3 Excellent, eminent. -रः 1 A hero, warrior, champion; को$प्येष संप्रति नवः पुरुषावतारो वीरो न यस्य भगवान् भृगुनन्दनो$पि U.5.33. -2 The sentiment of heroism (in rhetoric); अस्तोक- वीरगुरुसाहसमद्भुतं च Mv.1.6; it is distinguished under four heads; दानवीर, धर्मवीर, दयावीर and युद्धवीर; for explanation see these words s. v.). -भद्रः 1 N. of a powerful hero created by Śiva from his matted hair; see दक्ष; महावीरो$पि रे भद्र मम सर्वगणेष्विह । वीरभद्राख्यया हि त्वं प्रथितिं परमं व्रज । कुरु मे सत्वरं कर्म दक्षयज्ञं क्षयं नय ॥ Kāśīkhaṇḍa. -2 a distinguished hero. (Apte)